Dezenformasyon 101

Dezenformasyon hakkında bilgilenin

Bilgi Kirliliği

Aldatma, zarar verme, kullanma kastıyla ya da kasıtsız şekilde üretilip kitlesel çapta yayılan, yanlış, çarpıtılmış, eksik bilgilerin oluşturduğu, yanılgı, karmaşa, belirsizlik ve çatışma ortamı yaratan enformasyon öbekleridir.

Dezenformasyon, mezenformasyon, yalan haber, tık avcılığı, algı operasyonu gibi kavramları kapsar ve haberleşmenin kendisi kadar eskidir. İletişim teknolojilerinin hızla gelişmesi ve erişilebilir hale gelmesi ile her zamankinden daha yoğun ve yaygın bir hal almıştır.

İnfodemi

Bilgi salgını. “Information’’ (bilgi) ve ‘’epidemic’’ (salgın) ifadelerinin birleştirilmesi ile kavramsallaştırılan bu fenomen, özellikle (afet, salgın, savaş gibi) kriz dönemlerinde hızlı ve yoğun şekilde oluşan bilgi yığınlarının, insanların güvenilir bilgi kaynaklarına ulaşmalarını zorlaştırmasına dikkat çeker.

Doğru bilgiye zamanında ve kolaylıkla erişememenin yarattığı güçlüklerin, kamu sağlığı ve toplumsal barış gibi önemli alanlardaki yıkıcı etkisini vurgular.

Kamusal yaşamı ilgilendiren her kirlilik gibi bilgi kirliliği de bireye ve topluma kısa ve uzun vadede ciddi zararlar verebilir.

➜ Toplumsal hassasiyetler
➜ Sıcak gelişmeler
➜ Kritik ve karmaşık süreçler
➜ Belirsizlik dönemleri

dezenformasyon yoluyla maddi ve ideolojik kazanç elde etmeyi hedefleyen kişiler ve topluluklar için ideal ortamı oluşturur.

Bilgi kirliliğinin hızla yayıldığı ve yoğunlaştığı bu gibi zamanlarda yetkililerin, kurumların, platformların olduğu kadar bilginin alıcısı konumundaki vatandaşların da bilgi kirliliği ile mücadele için alabileceği önlemler ve kullanabileceği araçlar vardır.

Dezenformasyon

Bilginin tamamen ya da kısmen uydurularak, kasıtlı olarak çarpıtılarak üretilip yayılması sürecini ifade eder. Kitleleri yanıltma, yönlendirme ve suistimal etme hedefi taşır.

İdeolojik ve/ya ekonomik kazanç sağlamak amacıyla üretilen yalan haberlerin, bireyler ve toplumlar üzerindeki etkisi tarih boyunca yıkıcı olmuştur.

Günümüz teknolojilerinin hızı ve yaygınlığı ile dezenformasyonun etkisi dramatik şekilde artmıştır. Yalan haber salgını bugün, halk sağlığını, ekonomiyi, ulusal barışı ve küresel dengeleri tehdit eden etkenlerin başında gelmektedir.

Bireyin özgür iradesini ve muhakeme yetisini hedef alan dezenformasyon, toplumları bir arada tutan güveni aşındırarak demokrasi ve özgürlükler için ciddi bir tehdit oluşturur.

Bilgi Kirliliğinin Nedenleri

Bilgi: Bir Hayat Memat Meselesi

Tüm canlılar gibi insan da durmaksızın çevresinden bilgi toplar. Bu hem hayatta kalması hem de kendini tanımlaması ve yaşamı anlamlandırması için merkezi bir öneme sahiptir. Diğer canlılardan farklı olarak insanlar çok daha geniş ve karmaşık bir toplumsal organizasyon becerisine sahiptir. Çekirdek aile gibi küçük topluluklardan ulus gibi büyük yapılara kadar her tür insan grubu, bireysel ve kitlesel iletişime dayalı bilgi paylaşımı ile oluşur ve gelişir.

İnsanın gücünün de, zaaflarının da kökenini, bilginin her türlüsüne açık olan zihinsel yapısında bulmak mümkündür.

İnsanın

➜ Hayatta kalma
➜ Güç kazanma
➜ Sosyal olarak onaylanma

istek ve ihtiyaçlarına hizmet eden bilgi ve iletişim tipleri cazibesini daima korumuştur.

Bilgi ve iletişime dayalı bu zihinsel ve toplumsal yapı, insanları başta sağlık, ideoloji, finans, itibar ve kabul görme olmak üzere sayısız hususta bilgi yoluyla manipüle edilmeye açık kılabilir.

İnsan zihninin ve algı psikolojisinin sınırları, dezenformasyon eylemleri için çok çeşitli menfaat grupları tarafından durmaksızın hedef alınmaktadır.

İnsan zihninin ve algı psikolojisinin sınırları, dezenformasyon eylemleri için çok çeşitli menfaat grupları tarafından durmaksızın hedef alınmaktadır.

İnsan zihninin eğilimlerinin yanı sıra, yaşadığımız çağın ve toplumun tekno-sosyolojik karakteri de bilgi edinme ve iletişim kurma pratiklerimizde belirleyicidir.

➜ İletişim teknolojilerinin gelişmesi ve erişilir hale gelmesi
➜ Bilgi ekonomisinin genişlemesi
➜ Dijital okuryazarlığın ve medya okuryazarlığının düşük olması
➜ Dikkat ekonomisinin agresif şekilde büyümesi

gibi etkenler, insan zihninin sahteliğe ve manipülasyona karşı daha savunmasız kalmasına sebep olabilir.

Kirli Bilginin Kaynağı

➜ İnternet trolleri
➜ Nefret toplulukları ve ideolojileri
➜ Komplo teorisi üretenler

Manipülatörlerin Motivasyonu

➜ İdeoloji
➜ Maddi kazanç
➜ Statü ve ilgi

Manipülatörlerin Yöntemleri

➜ Görsel manipülasyon
➜ Sosyal botlar ile içerik üretimi
➜ Stratejik çerçeveleme ve çarpıtma

Bilgi Kirliliğinin Etkileri

Bilgi Kirliliği Nelere Yol Açar?

Bireyin doğru bilgi alma hakkının gasp edilmesi demokrasilerin kurucu unsurları için tehdit oluşturur. Yalan haber, çarpıtma, psikolojik savaş ya da algı operasyonları gibi kişilerin iradelerine yöneltilmiş saldırılar ilk olarak toplumdaki güven ortamını zayıflatır. Güvensizliğin, huzursuzluğun ve gerginliğin hakim olduğu bir toplumsal iklim, bilgi kirliliğinin en kolay ve hızlı üretilip yayılabildiği ortamdır

Bilgi kirliliği bireylerin muhakeme yeteneklerine zarar vererek yanlış kanı ve kararlara varmalarına, ekonomik, tıbbi ya da mesleki bakımdan zarar görmelerine sebep olabilir

Örneğin koronavirüs pandemisi boyunca aşı karşıtı haberlerin etki alanlarının genişlemesi, bu haberlerden etkilenen kişilerin sağlıklarını, sevdiklerini, kazançlarını ve üretkenliklerini aynı anda etkileyerek toplumun genelinde direkt ve dolaylı olarak deneyimlenecek olumsuzluklara yol açabilir.

Bilgi Kirliliği

➜ Kaygıyı ve paniği artırır
➜ Medyaya, siyasi ve sosyal kurumlara güveni sarsar
➜ Demokrasi kültürüne zarar verir
➜ Doğrudan ve dolaylı şiddet eylemlerini artırır

Önlemler

Bilgi Kirliliğine Karşı Neler Yapılabilir?

İnternet kullanıcılarının bilgi kirliliğine karşı güçlenmesini sağlayacak başlıca araçlar, farkındalık, eleştirel yaklaşım ve medya okuryazarlığıdır.

Farkındalık, eleştirel yaklaşım ve medya okuryazarlığı yetilerine ek olarak pratik doğrulama yöntemleri hakkında temel bilgiye sahip olmak, arama motorlarını etkin kullanabilmek ve teknoloji okuryazarlığı da bireylerin sosyal ağlarda maruz kalacakları sahte haber ve içeriklere karşı güçlenmelerini sağlar.

İnsanın
➜ Hayatta kalma
➜ Güç kazanma
➜ Sosyal olarak onaylanma

istek ve ihtiyaçlarına hizmet eden bilgi ve iletişim tipleri cazibesini daima korumuştur.
Bilgi ve iletişime dayalı bu zihinsel ve toplumsal yapı, insanları başta sağlık, ideoloji, finans, itibar ve kabul görme olmak üzere sayısız hususta bilgi yoluyla manipüle edilmeye açık kılabilir.

İnsan zihninin ve algı psikolojisinin sınırları, dezenformasyon eylemleri için çok çeşitli menfaat grupları tarafından durmaksızın hedef alınmaktadır.

İnsan zihninin ve algı psikolojisinin sınırları, dezenformasyon eylemleri için çok çeşitli menfaat grupları tarafından durmaksızın hedef alınmaktadır.
İnsan zihninin eğilimlerinin yanı sıra, yaşadığımız çağın ve toplumun tekno-sosyolojik karakteri de bilgi edinme ve iletişim kurma pratiklerimizde belirleyicidir.

➜ İletişim teknolojilerinin gelişmesi ve erişilir hale gelmesi
➜ Bilgi ekonomisinin genişlemesi
➜ Dijital okuryazarlığın ve medya okuryazarlığının düşük olması
➜ Dikkat ekonomisinin agresif şekilde büyümesi

gibi etkenler, insan zihninin sahteliğe ve manipülasyona karşı daha savunmasız kalmasına sebep olabilir.

1. Şüphe duyun

Okuduğunuz, izlediğiniz her medyaya şüphe ile yaklaşın.

2. Duygularınızın suistimal edilmesine izin vermeyin

Okuduğunuz, izlediğiniz her medyaya şüphe ile yaklaşın.

3. Haberin tamamını okuyun / izleyin

İçeriğin ilgi çekmesi adına yanıltıcı bir başlık kullanılmış olabilir. Haber içeriğinin başlığı desteklediğinden emin olun.

4. Kaynakların gerçekliğini sorgulayın

Haberde sunulan belgelerin, kaynakların ya da tanıkların doğrulanabilir olduğundan emin olun.

5. Geçerli bir kaynağa dayanmayan haberleri paylaşmayın

Özellikle sosyal medyada ve anlık mesajlaşma uygulamalarında paylaşılan haberlerde güvenilir bir kaynak arayın. Kaynak belirtilmemişse kaynağın paylaşılmasını talep edin ve doğrulamaya yönelik herhangi bir bilgi elde edene dek haberi paylaşmayın.

6. İçerik üreticisini kontrol edin

Haberi kim tarafından yazıldığını önemseyin. Bu kişilerin güvenilir ya da gerçek olup olmadıklarını hızlı bir arama ile kontrol edin.

7. İçerik tarihini kontrol edin

Haberde sunulan belgelerin, kaynakların ya da tanıkların doğrulanabilir olduğundan emin olun.

8. Mizahi içerik olasılığının üzerinde durun

İçeriğin akla yatmayan, tuhaf ya da aşırı bileşenleri varsa eğlence amacıyla üretilmiş olabileceğini unutmayın. Arama motorları üzerinden kaynağı ve yazarı kontrol edin.

9. Muhakeme becerinizi koruyun

Okuduğunuz haber görüşlerinize, inançlarınıza ya da ilkelerinize uygun olsa da doğru olmayabilir.

Önyargılarınızı doğrulayan sahte haberlere inanma
riskinizin yüksek olduğunu unutmayın ve içeriğe her koşulda şüphe ile yaklaşmayı ihmal etmeyin.

10. Bir bilene danışın

İçeriğin ilgili olduğu alandan uzmanların ve yetkililerin bilgilerinden faydalanın.

11. Bilgi kirliliğinin yayılmasını engelleyin

Yalanlanmış bir haberi paylaşan internet kullanıcılarını yapıcı bir dille uyarın. Bilgi kirliliğine sebep olan içeriği paylaşan kullanıcılara paylaşımlarını silmelerini ya da bir düzeltme metni paylaşmalarını önerin

12. Tık tuzaklarına düşmeyin

Sayfa düzeninin ve imla kurallarının gözetilmediği, kalabalık, reklamlarla dolu ve rahatsız edici bir görünüme sahip web sitelerinin ya da platformların içeriklerini tüketmeyin.

13. Taklitlere dikkat edin

Haberi paylaşan web sitesi ya da sosyal medya hesabı güvenilir, profesyonel bir kaynağı taklit ediyor olabilir. Sitenin alan adını, hesabın kullanıcı adını, takipçi sayısını ve etkileşimlerini kontrol edin.

14. Sosyal medya kullanımınızı sınırlandırın

Bir platformda ne kadar çok vakit geçirirseniz orada karşılaştığınız gönderileri benimsemeye o kadar meyilli hale gelirsiniz.

Yankı odalarından ve filtre balonlarından kaçınmanın en iyi yolu haber kaynaklarınızı çeşitlendirerek
sosyal medya kullanımını sınırlandırmaktır.

Haber almak için kullandığınız uygulamaları ve takip ettiğiniz kaynakları titizlikle seçin. Tek tip kaynak kullanımından kaçının.

15. Bilgi kirliliğinin yayılmasını engelleyin

Yalanlanmış bir haberi paylaşan internet kullanıcılarını yapıcı bir dille uyarın. Bilgi kirliliğine sebep olan içeriği paylaşan kullanıcılara paylaşımlarını silmelerini ya da bir düzeltme metni paylaşmalarını önerin.

16. Paylaşmadan önce bir kez daha düşünün

Sosyal ağlar kullanıcılarının beğeni ve paylaşım eylemlerini kolaylaştırmak ve hızlandırmak üzere tasarlanmıştır. Bir haber paylaşmadan önce biraz bekleyin ve bir kez daha düşünün:

Kaynaklar

Bilgi Kirliliğine karşı hangi kaynaklara başvurulabilir?

Güvenli Web

GüvenliWeb, internetin güvenli ve bilinçli kullanımı için faydalı bilgiler sunar.

GüvenliWeb platformu üzerinden, İnternet ve Sağlık, İnternette Hak, Hukuk ve Sorumluluklar, Çevrimiçi Oyunlar, Ebeveyn Denetim Araçları, İnternet Okuryazarlığı ve Arama Motorları, Siber Zorbalık, Dijital Vatandaşlık, İnternet Bankacılığı & Çevrimiçi Alışveriş, Kablosuz Ağ & Modem Güvenliği gibi oldukça çeşitli konularda faydalı ve pratik bilgilere ulaşabilirsiniz.

Ayrıntılı bilgi için: guvenliweb.org.tr

İnternet Yardım Merkezi

İnternet Yardım Merkezi, kullanıcıların internetin bilinçli, güvenli ve etkin kullanımı kapsamında yaşadıkları problemlere yönelik çözüm önerileri sunmaktadır. İnternet Yardım Merkezi tarafından verilen cevaplar, bilgilendirme ve tavsiye niteliğinde olup hukuki bir geçerliliği bulunmamaktadır.

Kullanıcıların, İnternet erişiminde ve/veya internet erişiminde kullanılan cihazlarda (bilgisayar, cep telefonu, tablet, modem vb.) yaşadıkları donanım ve altyapıya ilişkin sorunları, Ürün/cihaz özellikleri, mukayese, kurulum ve ayarlamalarına ilişkin soruları, İnternet Yardım Merkezinin hizmet alanı dışındadır.

Ayrıntılı bilgi için: internetyardim.org.tr

Alo 141!

Ülkemizde internet kullanımının her geçen yıl artması, dijital ortamlarda karşılaşılan sorunların da artmasına sebep oluyor.

Kullanıcıların, internetin bilinçli, güvenli ve doğru kullanımı ile ilgili karşılaştıkları muhtemel sorunlar karşısında, gerekli ve doğru yaklaşımların ne olduğu hakkında yeterli bilgi ve beceriye sahip olamaması, dijital ortamlarda güvende kalmalarını zorlaştırabiliyor.

Bu sebeple kullanıcıların dijital ortamlarda karşılaştıkları sorunları kolay ve internet ortamından bağımsız, alternatif bir yoldan çözebilmeleri amacıyla Alo 141 Güvenli İnternet Bilgi, Yardım ve Destek Hattı 7/24 esasına göre hizmete sunuluyor.

Yardım Merkezi

Bilgi Kirliliği hakkında sıkça sorulan sorular

Bir haberin haksız ya da yanlış olduğunu düşünüyorsanız ne yapabilirsiniz?

Bir haberin haksız ya da yanlış olduğunu düşünüyorsanız söz konusu habere karşı düzeltme ve cevap hakkınızı kullanma talebinizi haberi yayınlayan kuruma yöneltebilirsiniz.

Düzeltme ve cevap hakkı başvurusu ilgili kurumun Yazı İşleri Müdürlüğü’ne yapılmaktadır. Kamusal yayın yapan TRT’de yayımlanan haberlere 7 gün içinde; özel kanallarda ve gazetelerde yayınlanan haberlere ise 60 gün içinde düzeltme ve cevap hakkı için başvuruda bulunabilirsiniz.

Gazetede çıkan bir haber için düzeltme ve cevap hakkı başvurusunda öncelikle Yazı İşleri Müdürlüğü’ne başvuru şartı aranır. Bu şart yerine getirilmeden Sulh Ceza Hakimliği’ne başvuru yapılamaz.

İnternette çıkan bir haber için doğrudan Sulh Ceza Hakimliği’ne başvuru yapabilirsiniz. İnternette çıkan habere karşı başvuruda süre sınırı yoktur.

Düzeltme ve cevap hakkını sadece ilgili kişi kullanabilir.

Bir haberin suç teşkil edip etmediği hangi kriterlere göre değerlendirilir?

Anayasa Mahkemesi’ne göre bir haberin suç unsuru taşıyıp taşımadığı 4 kritere göre değerlendirilir.

Haber;

➜ Gerçek olmalıdır.
➜ Güncel olmalıdır.
➜ Kamu yararına olmalıdır.
➜ Haberin veriliş şekliyle özü arasında düşünsel bir bağ bulunmalıdır.

Bu dört unsurdan biri dahi yoksa söz konusu haber hukuka uygun olarak kabul edilmez.

Haber içeriğinin engellenmesini istiyorsanız ne yapabilirsiniz?

Hakkınızda yanlış bir haber yapıldıysa yaşadığınız yerin Sulh Ceza Hakimliği’ne başvurarak habere erişimin engellenmesi talebinde bulunabilirsiniz.

Haberin tüm haber sitelerinde erişime engellenmesi için tek dilekçe ile talepte bulunmak yeterlidir.

Erişimin engellenmesi kararı yurt içi merkezli web sitelerini kapsar. Yurt dışı merkezli sitelere karşı erişimin engellenmesi kararı verilememektedir.

Kişilik hakkını zedeleyen haberler hangi kanuna tabidir?

Bir kimsenin kişilik hakkını zedeleyen haber gazete ya da dergide yayınlanırsa 5817 sayılı Basın Kanunu’na, ilgili haber internette yayınlanırsa 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi Kanunu’na tabidir.

Yargıtay’a göre internette veya televizyon kanalında yayınlanan haber basın hükmüne tabi değildir.

Basın özgürlüğü hangi durumlarla sınırlanmıştır?

Basın özgürlüğü; bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve eser yaratma haklarını içermektedir.

Basın özgürlüğünün kullanılması ancak demokratik bir toplumun gereklerine uygun olarak; başkalarının şöhret ve haklarının, toplum sağlığının ve ahlakının, milli güvenliğin, kamu düzeninin, kamu güvenliğinin ve toprak bütünlüğünün korunması, devlet sırlarının açıklanmasının veya suç işlenmesinin önlenmesi, yargı gücünün otorite ve tarafsızlığının sağlanması amacıyla sınırlanabilir.